Етістік, оның түрлері

Етістік – заттың қимыл-әрекетін, қалпын білдіретін сөз табы. Мысалы:Мал жайылып жүр. Студенттероқиды. Самолет ұшады. Балық жүзеді.

Тұлғасына қарайетістіктер негізгі және туынды болып екіге бөлінеді.

Негізгі етістіктер деп әрі қарай бөлшектенбейтін бір морфемадан тұрып, қимылмағынасын білдіретін етістіктер аталады: кел, оқы, жүр, ал, өт, же, бөл, қал, жаз т.б.

Туынды түбір етістіктер деп негізгі түбір сөзден сөзжасамдық жұрнақ арқылы жасалған, ең кемі екі морфемадан тұратын етістіктер аталады(жасаүа), қыста(қысүта), достас(досүтас), ақылдас (ақылүдас),жырла(жырүла), ескір (ескіүр), жауық (жауүық) т.б.

Дара және күрделі етістіктер

Дара етістіктер деп бір сөзден тұратын мағыналы етістіктер аталады: кел, отыр, ойна, ағар, сырла, сана, әдеміле, оқы, тыңда, басқар т.б.

Күрделі етістік деп екі мағыналы етістіктен жасалып, біртұтас күрделі қимылды білдіретін етістік аталады: кіріп шық, келіп кет, айтып бар, алып кел, жүріп кет, қайтып кел, қайтып кетт.б.

К‰рделі етістіктіњ беретін маѓынасы оныњ ќ±рамындаѓы жеке етістіктер ±ѓымыныњ жиынтыѓы болады. Сондыќтан к‰рделі етістіктер ќ±рамындаѓы сµздер бірінен-бірі бµлінбейді . Олар сµйлемніњ бір м‰шесі болып, т±тас бір ±ѓымды білдіреді. К‰делі етістік ќ±рамынан бір сµз бµліп ќалса, бастапќы маѓына µзгереді. Мысалы: Жањбыр жауа бастаѓан кез еді деген сµйлемніњ к‰рделі баяндауышын ыќшамдап , Жањбыр жауа бастаѓан кез; Жањбыр жауа бастаѓан деп айтуѓа болады, біраќ маѓынасы алѓашќы мєнді бере алмайды.

К‰рделі етістік ќ±рамындаѓы сµздер µз ара тењ маѓыналы болмайды. Бірі негізгі ,ќалѓандары кµмекші маѓыналы болмайды.Бірі негізгі, ќалѓандары кµмекші маѓынаны білдіреді. Мєселен, к‰рделініњ ќ±рамындаѓы сµздердіњ бєрі де етістік негізгі болады да, ќалѓандары оныњ ќимылын жан-жаќты айќындайды.

К‰рделі етістіктіњ жасалуы.

А) К‰рделі етістіктіњ негізгі сыњыры кµсемшеден жасалады. Мысалы: Сєуле єзірленіп болды. Хат жаза бастады. Є) К‰рделі етістіктіњ негізгі сыњары т±йыќ етістіктен жасалады . Мысалы: Асан µткендерді ќайталауѓа кірісті. Рахмет жазумен болды.

Б) К‰рделі етістіктіњ негізгі сыњары есімшеден жасалады. Мысалы: Жањбыр жауѓанеді. Кµк µсиетін болды.

Негізгі және көмекші етістіктер

Негізгі етістік деп лексикалық мағынасы бар, сөйлемнің мүшесі болаалатын, белгілі бір сұраққа жауап беретін етістік аталады. Мысалы : екі қыз аң-таң қағазға төнеді (не істейді?) Жолаушы әндіәлденешеқайталатқызады(не істеткізеді? )Бұл сөйлемдердегітөнеді , қайталатқызады деген лексикалық мағыналыетістіктер сөйлемде баяндауыш қызметін атқарады.

Көмекші етістіктер деп лексикалық мағынасынан айырылған, негізгі етістікке, дербес сөзге , тіркесіп қана оған түрлі грамматикалық мағына қосып , онымен бірге сөйлем мүшесі қызметіне қатысатын етістік аталады. Мысалы, Наз әуендінәзік ән құлаққа шалынады. Жолаушылар құлақ түрген сайын ән жақындай береді , әуелей түседі. Бұл сөйлемдердегі негізгі етістіктер: шалынады, жақындай, әуелей, көмекші етістіктер:

1) шалынады;2) жақындай береді;3) әуелей түседі.

Дереккөзі