Бәрі туралы
No Result
View All Result
Бәрі туралы
No Result
View All Result

Жеке дауыссыздарының қалыптасуы

орта ғасрлардың алғашқы кезеңіндегі жабалар тілінен мұндай фонема кездеспейді.

2.Қазақ тілінің фактілеріне қарағанда, ә фонемасы түркі тілдерінің әсерімен қаыптасты. Араб, парсы тілдерінің өзінде ғ,х, немесе соларға жақын дыбыстадан басталатын сөздер қазақ тіліде ә-ден басталып, қалыптасқандығы байқалады. Қазірігі қазақ тіліндегі әкім, әлі, әли т.б. сөздедің шығыстық нұсқасна жақын түрі Хакім, Ғали. Бұл пікіге тағы бір себеп – бұл фонема қпазақ тіліндегі тек сөздің басқы поэзиясында айтылады.Осыған ұқсас жағай Оңтүстік батыс тілдеріде де бар. Мысалы:әзербайжан тілінде сөз ортасында айтылуға тиіс ғ, һ дыбыстарының орнына созылыңқы есілетін ә дыбысы өте жиі кездеседі. Бұл оған Қазақстанның басқа аймақтаыран қарағанда арабизм мен парзизм ықпалының молдығына байланысты. Әр сөзінің арғы түрі һар екені мәлім. Осы түбірден тараған сөздер де сондай: әркім, әрдайым, әр алуан, әр кез, әр қилы т.б. Ал, әскер, әуе, әуел сөздері өз нұсқасында ғаскер, ғауа, ғауал түрінде дыбысталған.

Ә дыбысы а, е дыбыс жұптары қатарын да фонемалық мән алады. Ал, ел, әл аөз жұптаырн салыстырған да ә сөз мағынасын айырушы қызметте екені мәлім. Бірақ осындай сөз мағынасын ажыратуы түркі сөздері құрамында емес, басқа тілден ауысқан сөзде орнығып қалу нәтижесінде ғана. Ал, әкел, әпер, жәй, шәй сөздерінің құрамындығы ә тек қана дыбыс, фонема емес.

Су, бу, келу, кету, сөздерінің құрамындағы у дыбысын қазақ тілі грамматикаларыда дивтонг дыбыс деп қаайды. Дивтонг деп танылу алдынан көмескі болса да, бірде ұ, бірде ү естіледі. Қазіргі тілдердің материалдарын салыстырып қарайтын хақас-су, қырғыз –суу, т.б. Бұл фактілер негізінде мынандай дыбыс сәйкестігін көруге болады. уғІІ ыуІІ ууІІ у. Сонда қазақ тілінде уғ= у өзгеріс болған. Сондай-ақ қазақ тілдіндегі елу сөзін көне түркі тіліндегі елліг сөзімен салыстырғанда да іг=у сәйкестігі байқалады. Сонымен у дивтонг дауыстысы көне түркі тілінде қолданылған уғ (кейде іг) дыбыс тіркесі негізінде қалыптасқан.

Қазіргі қазақ тілінде еле (ұн еле), жара (іске жара), ата, қура тәрізді сөздер құрамынан –ға//-ге аффиксінің жоғарғыпроцеске ұшыраған варианты байқалады. Солай екендігі кура, құрға тәрізді паралельдерді салыстырудан көрінеді.

3.Көне түркі тілінде д,з,л, п, р дыбыстарынан да сөз басталмаған. Яғни, бұл дыбыстар сөздің абсалют басында айтылмаған Қазіргі қазақ тілінде осы аталған дыбыстардан басталатын сөздерің бірсыпарсы шетен енген сөздер екенін (замат, зирек, зейін), енді бірсыпырасы т-д сәйкестігінің нәтижесі екенідігін (тиімен-диірмен) көругеболады.

Р дыбсы түсіріліп айтылатын сөздер қазақ тілінде аса көп емес: беркіт – бекіт. Бірақ тарихи тұрғыдан р түмірілуі арқылы қалыптасқан фактілер едәуір ұшырасады. Мысалы, түркімен, әзербайжан тілдерінде аслан, қазақша арыстан. Осы ізбен ала+туру-аладүр-ала+ды формуласы әбден дәлелденді. Яғни, осы шақтық көрсеткіш ал етісгінің көсемше түрі мен тур етістігінің келер шақ тұлғаысының қысқарып, кірігіуі арқылы жасалған. Р-дің үсіп қалуы қазіргіе етістігінің формасынан да көрінеді. Оның есік формасы ер екені мәлім. Р дыбысы көне түркі тілінде сөз ортасында, әсіресе сөз соңында, қосымшалар құрамында жиі қолданылан, бірақ ол тілде бірде-бір сөз осы дыбыстан басталмаған. Сөздің соңғы шенінде р дыбысы еліктеуіш сөздер құрамында қатаң дауыссыздармен бір тіркесте айтылған. Осы жай қазіргі қазақ тілінде де сақталған: жарқ, сарт, т.б.

Р-з сәйкестігі немесе р-з ауысуы қазақ тілінде осы сыпатында қалып қоймай, әрі қарай дамыса керек. Жоғарыда келтіріліген жар-жаз-жай сәйкестігінен басқа бұған тіре-тайы, қырқ-қый тәрізді аздаған сөздерді де жатқызуға болады.

Тарихи тұрғыдан оны тұрақсыз дыбыс деп н дыбыс да айтылады. Бұл жерде еске алатын факт – қазіргі көмектес септікке негіз болған бірлен шылауы екі вариантта айтылған: бірлен – білен, ілен және бірле-бірле-іле, яғни, бір вариантты н-сіз айтылған. Осы дыбыспен байланысты еске алатын тағы бір факт – тәуелдіктің ІІІ жағы –ы//-сы. Осы аффиксті сөздерді септегенде оның орта шенінде -н пайда болады: баласын-да, үйінде, т.б. Түркологияда көп таралған пікір бойынша, тәуелдіктің ІІІ жағы алғашқыда –ын, -сын түрінде болған, кейін сөздің абсалют соңында -н түсіп қалған да, сөз ортасында, келесі аффикстің алдында сақталып қалған.

Дереккөзі

Related Posts

Қазақ тілі

Фонетика туралы түсінік. Фонетика, оның нысаны.

Қазақ тілі

Қазақ тілі фонетикасының зерттелуі. Фонетикалық зерттеуде қолданылатын әдістердің мақсат-мәні

Қазақ тілі

Дыбыс, әріп, фонема. Транскрипция мен транслитерация

Қазақ тілі

Дыбыстарды қарастырудың аспектілері

Қазақ тілі

Дыбыстардың түрлері және дыбыстар тіркесі. Дауысты дыбыстар. Дауыстылар мен дауыссыздар

Қазақ тілі

Дауыссыз дыбыстар

Қазақ тілі

Дыбыстар тіркесі

Қазақ тілі

Буын, бунақ, екпін. Дыбыстардың үндестігі

Қазақ тілі

Кіріспе. тіл білімі және оның зерттеу нысанасы. тілдің табиғаты мен қоғамдық қызметі, тіл мен ойлау

Қазақ тілі

Тілдің шығуы мен дамуы және олардың өзара әсерлері. қазіргі қоғамның даму кезеңіндегі әдеби тілдердің жайы .

Санаттар

  • Бастауыш сынып
  • Баталар жинағы
  • Бәрі туралы
  • Биология
  • География
  • Ғылым-білім
  • Ғылыми мақала
  • Дипломдық жұмыс
  • Ертегілер
  • Есімдер
  • Журналистика
  • Информатика
  • Курстық жұмыс
  • Қазақ әдебиеті
  • Қазақ тілі
  • Құттықтау
  • Мақал-мәтелдер
  • Математика
  • Өлең
  • Сұрақ-Жауап
  • Тарих
  • Тәрбие сағаты
  • Физика
  • Химия
Яндекс.Метрика
  • Бәрі туралы

Бәрі бар © 2021

No Result
View All Result
  • Бастауыш сынып
  • Баталар жинағы
  • Биология
  • География
  • Ғылыми мақала
  • Дипломдық жұмыс
  • Ертегілер
  • Есімдер
  • Журналистика
  • Информатика
  • Курстық жұмыс
  • Қазақ әдебиеті
  • Қазақ тілі
  • Құттықтау
  • Мақал-мәтелдер
  • Математика
  • Өлең
  • Сұрақ-Жауап
  • Тарих
  • Тәрбие сағаты
  • Физика
  • Химия

Бәрі бар © 2021