Қазақ тілі
Жеке дауыссыздарының қалыптасуы
орта ғасрлардың алғашқы кезеңіндегі жабалар тілінен мұндай фонема кездеспейді.
2.Қазақ тілінің фактілеріне қарағанда, ә фонемасы түркі тілдерінің әсерімен қаыптасты. Араб, парсы тілдерінің өзінде ғ,х, немесе соларға жақын дыбыстадан басталатын сөздер қазақ тіліде ә-ден басталып, қалыптасқандығы байқалады. Қазірігі қазақ тіліндегі әкім, әлі, әли т.б. сөздедің шығыстық нұсқасна жақын түрі Хакім, Ғали. Бұл пікіге тағы бір себеп – бұл фонема қпазақ тіліндегі тек сөздің басқы поэзиясында айтылады.Осыған ұқсас жағай Оңтүстік батыс тілдеріде де бар. Мысалы:әзербайжан тілінде сөз ортасында айтылуға тиіс ғ, һ дыбыстарының орнына созылыңқы есілетін ә дыбысы өте жиі кездеседі. Бұл оған Қазақстанның басқа аймақтаыран қарағанда арабизм мен парзизм ықпалының молдығына байланысты. Әр сөзінің арғы түрі һар екені мәлім. Осы түбірден тараған сөздер де сондай: әркім, әрдайым, әр алуан, әр кез, әр қилы т.б. Ал, әскер, әуе, әуел сөздері өз нұсқасында ғаскер, ғауа, ғауал түрінде дыбысталған.
Ә дыбысы а, е дыбыс жұптары қатарын да фонемалық мән алады. Ал, ел, әл аөз жұптаырн салыстырған да ә сөз мағынасын айырушы қызметте екені мәлім. Бірақ осындай сөз мағынасын ажыратуы түркі сөздері құрамында емес, басқа тілден ауысқан сөзде орнығып қалу нәтижесінде ғана. Ал, әкел, әпер, жәй, шәй сөздерінің құрамындығы ә тек қана дыбыс, фонема емес.
Су, бу, келу, кету, сөздерінің құрамындағы у дыбысын қазақ тілі грамматикаларыда дивтонг дыбыс деп қаайды. Дивтонг деп танылу алдынан көмескі болса да, бірде ұ, бірде ү естіледі. Қазіргі тілдердің материалдарын салыстырып қарайтын хақас-су, қырғыз –суу, т.б. Бұл фактілер негізінде мынандай дыбыс сәйкестігін көруге болады. уғІІ ыуІІ ууІІ у. Сонда қазақ тілінде уғ= у өзгеріс болған. Сондай-ақ қазақ тілдіндегі елу сөзін көне түркі тіліндегі елліг сөзімен салыстырғанда да іг=у сәйкестігі байқалады. Сонымен у дивтонг дауыстысы көне түркі тілінде қолданылған уғ (кейде іг) дыбыс тіркесі негізінде қалыптасқан.
Қазіргі қазақ тілінде еле (ұн еле), жара (іске жара), ата, қура тәрізді сөздер құрамынан –ға//-ге аффиксінің жоғарғыпроцеске ұшыраған варианты байқалады. Солай екендігі кура, құрға тәрізді паралельдерді салыстырудан көрінеді.
3.Көне түркі тілінде д,з,л, п, р дыбыстарынан да сөз басталмаған. Яғни, бұл дыбыстар сөздің абсалют басында айтылмаған Қазіргі қазақ тілінде осы аталған дыбыстардан басталатын сөздерің бірсыпарсы шетен енген сөздер екенін (замат, зирек, зейін), енді бірсыпырасы т-д сәйкестігінің нәтижесі екенідігін (тиімен-диірмен) көругеболады.
Р дыбсы түсіріліп айтылатын сөздер қазақ тілінде аса көп емес: беркіт – бекіт. Бірақ тарихи тұрғыдан р түмірілуі арқылы қалыптасқан фактілер едәуір ұшырасады. Мысалы, түркімен, әзербайжан тілдерінде аслан, қазақша арыстан. Осы ізбен ала+туру-аладүр-ала+ды формуласы әбден дәлелденді. Яғни, осы шақтық көрсеткіш ал етісгінің көсемше түрі мен тур етістігінің келер шақ тұлғаысының қысқарып, кірігіуі арқылы жасалған. Р-дің үсіп қалуы қазіргіе етістігінің формасынан да көрінеді. Оның есік формасы ер екені мәлім. Р дыбысы көне түркі тілінде сөз ортасында, әсіресе сөз соңында, қосымшалар құрамында жиі қолданылан, бірақ ол тілде бірде-бір сөз осы дыбыстан басталмаған. Сөздің соңғы шенінде р дыбысы еліктеуіш сөздер құрамында қатаң дауыссыздармен бір тіркесте айтылған. Осы жай қазіргі қазақ тілінде де сақталған: жарқ, сарт, т.б.
Р-з сәйкестігі немесе р-з ауысуы қазақ тілінде осы сыпатында қалып қоймай, әрі қарай дамыса керек. Жоғарыда келтіріліген жар-жаз-жай сәйкестігінен басқа бұған тіре-тайы, қырқ-қый тәрізді аздаған сөздерді де жатқызуға болады.
Тарихи тұрғыдан оны тұрақсыз дыбыс деп н дыбыс да айтылады. Бұл жерде еске алатын факт – қазіргі көмектес септікке негіз болған бірлен шылауы екі вариантта айтылған: бірлен – білен, ілен және бірле-бірле-іле, яғни, бір вариантты н-сіз айтылған. Осы дыбыспен байланысты еске алатын тағы бір факт – тәуелдіктің ІІІ жағы –ы//-сы. Осы аффиксті сөздерді септегенде оның орта шенінде -н пайда болады: баласын-да, үйінде, т.б. Түркологияда көп таралған пікір бойынша, тәуелдіктің ІІІ жағы алғашқыда –ын, -сын түрінде болған, кейін сөздің абсалют соңында -н түсіп қалған да, сөз ортасында, келесі аффикстің алдында сақталып қалған.
